- Τα ετερόδοξα
Oποιος εμποδίζει την ειρηνική μεταρρύθμιση προετοιμάζει τη βίαιη επανάσταση. Αυτή η προειδοποίηση του JFK φαίνεται ότι δεν ενδιαφέρει πλέον την άρχουσα τάξη ούτε στην Αμερική ούτε στην Ευρώπη. Οι κυβερνήσεις δεν φαίνονται διατεθειμένες να αναιρέσουν τις στρατηγικές τους κατευθύνσεις στην οικονομία, στη γεωπολιτική και στον πόλεμο, στις μεθόδους διακυβέρνησης και στην κοινωνία.
Για ποιον λόγο; Ενώ όλοι γνωρίζουν ότι οι πλούσιοι γίνονται πλουσιότεροι και ότι οι φτωχοί αυξάνονται και πληθύνονται, η τάξη των κεφαλαιοκρατών και οι πολιτικοί που τους εκπροσωπούν επιμένουν στον ισχυρισμό τους ότι από τη δική τους απληστία προκύπτει το γενικό καλό. Αυτό εξάλλου είναι το βασικό θεώρημα του αχαλίνωτου καπιταλισμού, από τον καιρό που ο Mandeville1 διατύπωνε τις σοφιστείες του μέχρι τον αυταρχικό νεοφιλελευθερισμό του Τραμπ. Αυτός είναι ο κυριότερος λόγος για τον οποίο δεν υπάρχουν πλέον περιθώρια μεταρρύθμισης του συστήματος: εκείνοι πιστεύουν, στην καλύτερη περίπτωση, ότι η απληστία τους είναι για το καλό μας και στη χειρότερη δεν τους ενδιαφέρει καν ποιο είναι το καλό μας.
Υπάρχουν και άλλοι λόγοι για τους οποίους δεν υπάρχουν πλέον περιθώρια μεταρρύθμισης του συστήματος. Με δυο λόγια, μπορούμε να τους συμπυκνώσουμε στο εξής: στις σημερινές συνθήκες δεν υπάρχουν περιθώρια μεταρρύθμισης του καπιταλισμού διότι ο νεοφιλελευθερισμός τα έχει αναιρέσει και έχει υψώσει ένα οικοδόμημα θεσμών, μηχανισμών και συσχετισμών δυνάμεων το οποίο είναι απολύτως ανελαστικό και επομένως εύθραυστο σε οποιαδήποτε αμφισβήτηση. Ακόμη και απλές μεταρρυθμίσεις (όπως η αναστήλωση του δημόσιου συστήματος υγείας) θα ανέτρεπαν προσδοκίες των κατόχων κεφαλαίου με τρόπο τέτοιο που θα έπρεπε να υποστούμε την εκδίκησή τους.
Θα έπρεπε, τότε, να υποταχθούμε και να αναζητήσουμε έναν ανέφικτο συμβιβασμό, όπως έκανε ο Αλέξης Τσίπρας το 2015, και να ηττηθούμε (ξανά) ή να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε μήπως αυτή είναι η ιστορική συγκυρία που μας καλεί να τολμήσουμε να φανταστούμε το τέλος της καπιταλιστικής κοινωνίας. Εάν δεν το φανταζόμαστε, φταίει που δεν έχουμε ακόμη πειστεί ότι ο νεοφιλελευθερισμός, δηλαδή ο καπιταλισμός της εποχής μας, τρέχει σαν τρελό φορτηγό, παρέα με όλους μας ως επιβάτες, δυστυχώς - και «όπου μας βγάλει».
Σαν τρελό φορτηγό
O καπιταλισμός είναι εγγενώς επιρρεπής στις κρίσεις ή, για να το πούμε με απλά λόγια, δεν αντέχει να μην αποσταθεροποιεί τον εαυτό του. Ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός, μάλιστα, είναι η αποθέωση της αποσταθεροποίησης, διότι απελευθερώνει την αξιοποίηση του κεφαλαίου, επομένως τις επιχειρήσεις, από κάθε είδους περιορισμούς που η ανθρώπινη διάνοια εφηύρε στο παρελθόν προκειμένου το σύστημα να αποκτήσει μια κάποια σταθερότητα.
Αναιρώντας αυτούς τους περιορισμούς έναν έναν με τυφλή μανία, ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός μοιραία φτάνει τώρα σε αυτό που παίρνει τη μορφή μιας «πολυκρίσης», μιας πολύπλευρης κρίσης ή καλύτερα μιας οργανικής κρίσης, μιας κρίσης δηλαδή κατά την οποία τα επιμέρους στοιχεία, οι επιμέρους βαθμίδες του συστήματος αδυνατούν να λειτουργήσουν ως ενιαίο ρυθμισμένο σύστημα.
Σε αυτήν την πορεία αποσταθεροποίησης, ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός καταστρέφει τις δύο πηγές του πλούτου τις οποίες εκμεταλλεύεται: το εργατικό δυναμικό, επομένως τις εργασιακές ικανότητες όσων παράγουν, και το φυσικό περιβάλλον.
Εάν αφήσουμε προς το παρόν στην άκρη το περιβάλλον, για το οποίο είναι πλέον προφανές ότι θα μας εκδικηθεί με τον χειρότερο τρόπο εάν τα πράγματα συνεχιστούν όπως έρχονται, στο κέντρο της οργανικής κρίσης του καπιταλισμού βρίσκεται η διαδικασία αναπαραγωγής2 του εργατικού δυναμικού, δηλαδή εκείνης της διαδικασίας που επιτρέπει σε όσους ζουν από την εργασία τους να διατρέχουν τον κύκλο της συντήρησης και αναπαραγωγής της ζωής τους με τα μέσα που χρειάζονται, κάθε επόμενη ημέρα, κάθε επόμενο μήνα, κάθε επόμενο έτος, και κάθε επόμενη ζωή (αφήνοντας αντικαταστάτες τους τα παιδιά τους).
«Πάντα θα πρέπει ένας άνθρωπος να ζει από την εργασία του και ο μισθός του πρέπει να είναι επαρκής τουλάχιστον για τη συντήρησή του. Στις περισσότερες περιπτώσεις, θα πρέπει να είναι κατά τι μεγαλύτερος. Σε διαφορετική περίπτωση, θα του είναι αδύνατο να αναθρέψει μια οικογένεια και η φυλή αυτών των εργατών δεν θα μπορεί να επιβιώσει πέρα από την πρώτη γενιά»3 γράφει ο Ανταμ Σμιθ για τον «αναγκαίο μισθό», εξηγώντας ότι το σύστημα αλλιώς δεν μπορεί να αναπαραχθεί. Οι σημερινοί κεφαλαιοκράτες και το πολιτικό και ιδεολογικό τους προσωπικό, που υποτίθεται ότι πίνουν νερό στο όνομα του μεγάλου Σκοτσέζου, ούτε αυτό γνωρίζουν - και εάν το γνώριζαν κάποτε δεν το θυμούνται πια. Σπρώχνουν, λοιπόν, τη διαδικασία συντήρησης και αναπαραγωγής των εργασιακών δυνάμεων σε μια κρίση που αναπτύσσεται χωρίς φρένο, μια κρίση που διαρκώς οξύνεται.
Δύο αντιτιθέμενες τάσεις
Μπορεί στην Ελλάδα η κρίση αυτή να έχει μορφή τόσο δραματική που δεν τη συναντάμε εύκολα σε άλλες χώρες του αναπτυγμένου καπιταλισμού, όμως η κατεύθυνση είναι η ίδια, κι αυτό που διαφέρει μόνο είναι η ταχύτητα με την οποία εξελίσσεται η κρίση αναπαραγωγής της μισθωτής εργασίας στη μία ή στην άλλη χώρα. Κατά τα επόμενα χρόνια, μάλιστα, με τις περικοπές κοινωνικών δαπανών προκειμένου να ενταθεί η πολεμική προετοιμασία και με τη φλόγα της παραγωγικότητας της εργασίας να τρεμοσβήνει σε ολόκληρη την Ευρώπη, θα γίνει περισσότερο φανερό ότι η Ελλάδα ήταν μόνο η αρχή.
Αυτή η κατάσταση των πραγμάτων ανοίγει το έδαφος για την ανάπτυξη δύο αντιτιθέμενων τάσεων που έχουν αντικειμενική υπόσταση. Αφενός μεν η ανεργία, οι ανεπαρκείς μισθοί, η υλική στέρηση, η φτώχεια, η επισφαλής εργασία, η περιθωριοποίηση και η διαρκής διακινδύνευση αποδιοργανώνουν τη μαχητικότητα και την πολιτικοποίηση του κόσμου της μισθωτής εργασίας. Αφετέρου, όμως, όπως εξηγεί ο Καρλ Μαρξ, η καπιταλιστική τάξη είναι ακατάλληλη να κυβερνά όταν δεν είναι σε θέση να εξασφαλίζει «μια ύπαρξη στον σκλάβο της, ακόμη και μέσα στη σκλαβιά του».4 Στον βαθμό, δηλαδή, που αναπτύσσεται η κρίση αναπαραγωγής της τάξης των μισθωτών, η αστική τάξη και οι πολιτικές δυνάμεις που την εκπροσωπούν δεν είναι σε θέση να εμφανίζουν το ιδιοτελές συμφέρον τους ως γενικό συμφέρον, και όταν αυτό διαρκεί, γνωρίζουμε ότι αναπτύσσεται κρίση εκπροσώπησης, κρίση νομιμοποίησης της εξουσίας, κρίση πολιτικής ηγεμονίας.5
Ποια από αυτές τις δύο τάσεις θα επικρατήσει είναι αβέβαιο, και το κενό γεμίζει από αστάθμητους παράγοντες,6 από ενδεχόμενα, από τα «συμβεβηκότα».7 Επομένως, η τάση προς ηγεμονική κρίση μπορεί να οδηγήσει σε συστημική πολιτική κρίση εάν συναντηθεί με ορισμένους αστάθμητους παράγοντες. Αυτοί δεν έχουν αντικειμενικό χαρακτήρα, δηλαδή εξαρτώνται από τη θέλησή μας.
Παραπομπές
1. Bernard Mandeville (1723[2015]), Περί της Φύσης της Κοινωνίας, εκδόσεις Ροές [Αγγλικός τίτλος: The Fable of the Bees]
2. David Harvey (2014), Seventeen Contradictions and the End of Capitalism, Oxford University Press. Βλ. στο Κεφάλαιο 13: Social Reproduction, σελ. 182. Επίσης, Genevieve LeBaron (2010), The political economy of the household: Neoliberal restructuring, enclosures, and daily life, Review of International Political Economy, vol.17 no.5.
3. Ανταμ Σμιθ (1776[2018]), Ερευνα για τη Φύση και τις Αιτίες του Πλούτου των Εθνών, εκδόσεις Πεδίο, μετάφραση Χρήστου Βαλλιάνου.
4. Καρλ Μαρξ (1848[2004]), Κομμουνιστικό Μανιφέστο. εκδόσεις Θεμέλιο. Πρόλογος Ερικ Χόμπσμπομ.
5. Νίκος Πουλαντζάς (1967[1975]), Πολιτική Εξουσία και Κοινωνικές Τάξεις, εκδόσεις Θεμέλιο. Βλ. στο Τόμος 2, Κεφάλαιο 2: Το κεφαλαιοκρατικό κράτος και οι ιδεολογίες.
6. Λουί Αλτουσέρ (1994[2018]), Το υπόγειο ρεύμα του υλισμού της συνάντησης, εκδόσεις Εκτός Γραμμής.
7. Αριστοτέλης, Μετά τα Φυσικά, 1017α,7-22
Ηλίας Ιωακείμογλου
Πηγή: efsyn.gr
Για ποιον λόγο; Ενώ όλοι γνωρίζουν ότι οι πλούσιοι γίνονται πλουσιότεροι και ότι οι φτωχοί αυξάνονται και πληθύνονται, η τάξη των κεφαλαιοκρατών και οι πολιτικοί που τους εκπροσωπούν επιμένουν στον ισχυρισμό τους ότι από τη δική τους απληστία προκύπτει το γενικό καλό. Αυτό εξάλλου είναι το βασικό θεώρημα του αχαλίνωτου καπιταλισμού, από τον καιρό που ο Mandeville1 διατύπωνε τις σοφιστείες του μέχρι τον αυταρχικό νεοφιλελευθερισμό του Τραμπ. Αυτός είναι ο κυριότερος λόγος για τον οποίο δεν υπάρχουν πλέον περιθώρια μεταρρύθμισης του συστήματος: εκείνοι πιστεύουν, στην καλύτερη περίπτωση, ότι η απληστία τους είναι για το καλό μας και στη χειρότερη δεν τους ενδιαφέρει καν ποιο είναι το καλό μας.
Υπάρχουν και άλλοι λόγοι για τους οποίους δεν υπάρχουν πλέον περιθώρια μεταρρύθμισης του συστήματος. Με δυο λόγια, μπορούμε να τους συμπυκνώσουμε στο εξής: στις σημερινές συνθήκες δεν υπάρχουν περιθώρια μεταρρύθμισης του καπιταλισμού διότι ο νεοφιλελευθερισμός τα έχει αναιρέσει και έχει υψώσει ένα οικοδόμημα θεσμών, μηχανισμών και συσχετισμών δυνάμεων το οποίο είναι απολύτως ανελαστικό και επομένως εύθραυστο σε οποιαδήποτε αμφισβήτηση. Ακόμη και απλές μεταρρυθμίσεις (όπως η αναστήλωση του δημόσιου συστήματος υγείας) θα ανέτρεπαν προσδοκίες των κατόχων κεφαλαίου με τρόπο τέτοιο που θα έπρεπε να υποστούμε την εκδίκησή τους.
Θα έπρεπε, τότε, να υποταχθούμε και να αναζητήσουμε έναν ανέφικτο συμβιβασμό, όπως έκανε ο Αλέξης Τσίπρας το 2015, και να ηττηθούμε (ξανά) ή να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε μήπως αυτή είναι η ιστορική συγκυρία που μας καλεί να τολμήσουμε να φανταστούμε το τέλος της καπιταλιστικής κοινωνίας. Εάν δεν το φανταζόμαστε, φταίει που δεν έχουμε ακόμη πειστεί ότι ο νεοφιλελευθερισμός, δηλαδή ο καπιταλισμός της εποχής μας, τρέχει σαν τρελό φορτηγό, παρέα με όλους μας ως επιβάτες, δυστυχώς - και «όπου μας βγάλει».
Σαν τρελό φορτηγό
O καπιταλισμός είναι εγγενώς επιρρεπής στις κρίσεις ή, για να το πούμε με απλά λόγια, δεν αντέχει να μην αποσταθεροποιεί τον εαυτό του. Ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός, μάλιστα, είναι η αποθέωση της αποσταθεροποίησης, διότι απελευθερώνει την αξιοποίηση του κεφαλαίου, επομένως τις επιχειρήσεις, από κάθε είδους περιορισμούς που η ανθρώπινη διάνοια εφηύρε στο παρελθόν προκειμένου το σύστημα να αποκτήσει μια κάποια σταθερότητα.
Αναιρώντας αυτούς τους περιορισμούς έναν έναν με τυφλή μανία, ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός μοιραία φτάνει τώρα σε αυτό που παίρνει τη μορφή μιας «πολυκρίσης», μιας πολύπλευρης κρίσης ή καλύτερα μιας οργανικής κρίσης, μιας κρίσης δηλαδή κατά την οποία τα επιμέρους στοιχεία, οι επιμέρους βαθμίδες του συστήματος αδυνατούν να λειτουργήσουν ως ενιαίο ρυθμισμένο σύστημα.
Σε αυτήν την πορεία αποσταθεροποίησης, ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός καταστρέφει τις δύο πηγές του πλούτου τις οποίες εκμεταλλεύεται: το εργατικό δυναμικό, επομένως τις εργασιακές ικανότητες όσων παράγουν, και το φυσικό περιβάλλον.
Εάν αφήσουμε προς το παρόν στην άκρη το περιβάλλον, για το οποίο είναι πλέον προφανές ότι θα μας εκδικηθεί με τον χειρότερο τρόπο εάν τα πράγματα συνεχιστούν όπως έρχονται, στο κέντρο της οργανικής κρίσης του καπιταλισμού βρίσκεται η διαδικασία αναπαραγωγής2 του εργατικού δυναμικού, δηλαδή εκείνης της διαδικασίας που επιτρέπει σε όσους ζουν από την εργασία τους να διατρέχουν τον κύκλο της συντήρησης και αναπαραγωγής της ζωής τους με τα μέσα που χρειάζονται, κάθε επόμενη ημέρα, κάθε επόμενο μήνα, κάθε επόμενο έτος, και κάθε επόμενη ζωή (αφήνοντας αντικαταστάτες τους τα παιδιά τους).
«Πάντα θα πρέπει ένας άνθρωπος να ζει από την εργασία του και ο μισθός του πρέπει να είναι επαρκής τουλάχιστον για τη συντήρησή του. Στις περισσότερες περιπτώσεις, θα πρέπει να είναι κατά τι μεγαλύτερος. Σε διαφορετική περίπτωση, θα του είναι αδύνατο να αναθρέψει μια οικογένεια και η φυλή αυτών των εργατών δεν θα μπορεί να επιβιώσει πέρα από την πρώτη γενιά»3 γράφει ο Ανταμ Σμιθ για τον «αναγκαίο μισθό», εξηγώντας ότι το σύστημα αλλιώς δεν μπορεί να αναπαραχθεί. Οι σημερινοί κεφαλαιοκράτες και το πολιτικό και ιδεολογικό τους προσωπικό, που υποτίθεται ότι πίνουν νερό στο όνομα του μεγάλου Σκοτσέζου, ούτε αυτό γνωρίζουν - και εάν το γνώριζαν κάποτε δεν το θυμούνται πια. Σπρώχνουν, λοιπόν, τη διαδικασία συντήρησης και αναπαραγωγής των εργασιακών δυνάμεων σε μια κρίση που αναπτύσσεται χωρίς φρένο, μια κρίση που διαρκώς οξύνεται.
Δύο αντιτιθέμενες τάσεις
Μπορεί στην Ελλάδα η κρίση αυτή να έχει μορφή τόσο δραματική που δεν τη συναντάμε εύκολα σε άλλες χώρες του αναπτυγμένου καπιταλισμού, όμως η κατεύθυνση είναι η ίδια, κι αυτό που διαφέρει μόνο είναι η ταχύτητα με την οποία εξελίσσεται η κρίση αναπαραγωγής της μισθωτής εργασίας στη μία ή στην άλλη χώρα. Κατά τα επόμενα χρόνια, μάλιστα, με τις περικοπές κοινωνικών δαπανών προκειμένου να ενταθεί η πολεμική προετοιμασία και με τη φλόγα της παραγωγικότητας της εργασίας να τρεμοσβήνει σε ολόκληρη την Ευρώπη, θα γίνει περισσότερο φανερό ότι η Ελλάδα ήταν μόνο η αρχή.
Αυτή η κατάσταση των πραγμάτων ανοίγει το έδαφος για την ανάπτυξη δύο αντιτιθέμενων τάσεων που έχουν αντικειμενική υπόσταση. Αφενός μεν η ανεργία, οι ανεπαρκείς μισθοί, η υλική στέρηση, η φτώχεια, η επισφαλής εργασία, η περιθωριοποίηση και η διαρκής διακινδύνευση αποδιοργανώνουν τη μαχητικότητα και την πολιτικοποίηση του κόσμου της μισθωτής εργασίας. Αφετέρου, όμως, όπως εξηγεί ο Καρλ Μαρξ, η καπιταλιστική τάξη είναι ακατάλληλη να κυβερνά όταν δεν είναι σε θέση να εξασφαλίζει «μια ύπαρξη στον σκλάβο της, ακόμη και μέσα στη σκλαβιά του».4 Στον βαθμό, δηλαδή, που αναπτύσσεται η κρίση αναπαραγωγής της τάξης των μισθωτών, η αστική τάξη και οι πολιτικές δυνάμεις που την εκπροσωπούν δεν είναι σε θέση να εμφανίζουν το ιδιοτελές συμφέρον τους ως γενικό συμφέρον, και όταν αυτό διαρκεί, γνωρίζουμε ότι αναπτύσσεται κρίση εκπροσώπησης, κρίση νομιμοποίησης της εξουσίας, κρίση πολιτικής ηγεμονίας.5
Ποια από αυτές τις δύο τάσεις θα επικρατήσει είναι αβέβαιο, και το κενό γεμίζει από αστάθμητους παράγοντες,6 από ενδεχόμενα, από τα «συμβεβηκότα».7 Επομένως, η τάση προς ηγεμονική κρίση μπορεί να οδηγήσει σε συστημική πολιτική κρίση εάν συναντηθεί με ορισμένους αστάθμητους παράγοντες. Αυτοί δεν έχουν αντικειμενικό χαρακτήρα, δηλαδή εξαρτώνται από τη θέλησή μας.
Παραπομπές
1. Bernard Mandeville (1723[2015]), Περί της Φύσης της Κοινωνίας, εκδόσεις Ροές [Αγγλικός τίτλος: The Fable of the Bees]
2. David Harvey (2014), Seventeen Contradictions and the End of Capitalism, Oxford University Press. Βλ. στο Κεφάλαιο 13: Social Reproduction, σελ. 182. Επίσης, Genevieve LeBaron (2010), The political economy of the household: Neoliberal restructuring, enclosures, and daily life, Review of International Political Economy, vol.17 no.5.
3. Ανταμ Σμιθ (1776[2018]), Ερευνα για τη Φύση και τις Αιτίες του Πλούτου των Εθνών, εκδόσεις Πεδίο, μετάφραση Χρήστου Βαλλιάνου.
4. Καρλ Μαρξ (1848[2004]), Κομμουνιστικό Μανιφέστο. εκδόσεις Θεμέλιο. Πρόλογος Ερικ Χόμπσμπομ.
5. Νίκος Πουλαντζάς (1967[1975]), Πολιτική Εξουσία και Κοινωνικές Τάξεις, εκδόσεις Θεμέλιο. Βλ. στο Τόμος 2, Κεφάλαιο 2: Το κεφαλαιοκρατικό κράτος και οι ιδεολογίες.
6. Λουί Αλτουσέρ (1994[2018]), Το υπόγειο ρεύμα του υλισμού της συνάντησης, εκδόσεις Εκτός Γραμμής.
7. Αριστοτέλης, Μετά τα Φυσικά, 1017α,7-22
Ηλίας Ιωακείμογλου
Πηγή: efsyn.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου